چکیده تاریخ: معدن، آب، نفت و مصالح ساختمانی از عهد باستان تا امروز در ایران
پیش‌نوشتار
از روزی که بشر با به دست گرفتن نخستین سنگ از آن به‌عنوان ابزار استفاده کرد، چند ده هزار سال می‌گذرد. وزان پس، هزاران سال طول کشید تا انسان فلزات کشف شده و سنگ را در ساخت پناهگاه و زیستگاه دژها به‌کار برد. اَخلاف امروزی آن بشر غارنشین، اینک در اندیشه ساخت شهرک‌های فضایی است و به‌خوبی می‌تواند عناصری خاص را که درحد چند گرم در تُن در پوسته زمین یافت می‌شوند، برای کاربردهای الکترونیکی پیشرفته استحصال کند. هر چه به زمان قبل‌تر می نگریم درمی‌یابیم که سیر تحولات درگذشته کُند و کُندتر بوده، ولی گرایش به علم، دانش و فنون در زندگی انسان‌ها سیری طولانی اما مداوم و با شتاب روزافزون ادامه داشته است. به‌کارگیری دانش و فنون در علوم زمین، معدن و معدن‌کاری، منابع آب و انرژی و به‌کارگیری مصالح ساختمانی هم از این قاعده مستثنی نبوده، و درنتیجه یک سیر تحول طولانی را نشان می‌دهد.
آثار زیادی درباره تاریخ ایران، تمدن ایران، بخصوص تمدن باستان وجود دارد. وجه بارز این نوشته‌ها عموماً، مسائل تاریخی و نقل تحولات تاریخ و حکومت‌هاست. اما صحبت درباره پایه و اساس تمدن‌ها، یعنی زیربنای اقتصادی، صنعت و علم و فنون گذشته و مهندسان و دانشمندان گذشته (به عنوان نیروی محرک تاریخ و تمدن) در این آثار کم کمرنگ به‌نظر می‌رسد.
میراث علمی و فنی باستانی ایران در تاریخ تمدن انسان بی‌همتاست. سرزمینی که در تاریخ خود نخستین پایگاه اکتشافی- استخراجی و تولید فلزات را داشته، و در به‌کارگیری مواد زمین در ساخت زیستگاه از خانه‌های کوچک در دل کوه گرفته (مانند میمند و کندوان) پیشگام بوده است. بزرگترین مجموعه‌های ساختمانی، چون تخت‌جمشید و سازه‌های آبی (شوشتر) را در سابقه تاریخ چندهزارساله خود ثبت کرده است. در اقلیم‌های خشک، شهرهای باستانی بزرگ مانند یزد، کرمان و سمنان را بنا کرده است. اما از تاریخ تکامل علمی این تمدن آگاهی خوبی نداریم و جهت بازخوانی این گذشته پر فراز و نشیب، چگونگی ساخت و تولید فرآورده‌های صنعتی- اقتصادی تلاش درخوری مشاهده نشده است. تقریباً درباره تمام دستاوردهای علوم، فنون، و نیز در مورد دانشمندان، مهندسان و معماران گذشته ایران نوشته‌ها بسیار محدود است که البته بدان‌ها نیز توجه جدی نشده و در مواردی نیز حتی جامعه علمی یا از این منابع بی‌خبر است و یا معمولاً بدان‌ها ارجاع نمی‌دهد.
در این کتاب سعی شده دریچه‌ای به تاریخ صنعت معدن، آب، منابع انرژی و تکامل مصالح ساختمانی در طول تاریخ ایران گشوده شود و تاریخ علوم و فنون مورد استفاده در علوم زمین ایران نیز به اجمال مرور شود.
از مرور به‌کارگیری علم و دانش و فنون مهندسی در علوم زمین و درک آنها حیرت می‌کنیم. به‌طور مثال امروزه می‌دانیم کمترجایی در اکتشاف و تولید فلزات چون طلا، آهن، مس و سرب و روی هست که در آن جای پای نیاکانمان را نبینیم. در جستجوی معادن، تقریباً هر کجا را کندو کاویده‌ایم آثار و بقایای فعالیت مشابه نیاکان خود را نیز یافته‌ایم. در اکتشاف آب‌های زیرزمینی و جایگاه احداث سدها و چگونگی انتقال آب به فنونی می‌‌رسیم که با دانش امروزی به جرأت می‌توان گفت گاهی دانش نیاکان ما به‌طور نسبی در مقایسه با وضعیت فعلی ما جلوتر است. یکی از این دستاورد‌ها، استفاده از آب زیرزمینی و اختراع کاریز بوده است که با دانشی شگفت و یک مهندسی خاص (بدون نیروی موتور و با استفاده از نیروی گرانشی) آب‌های پنهان را از مخازن زیرزمینی در گستره‌ای وسیع به سطح زمین می‌رساند. وقتی به دانش مهندسی ابوبکر محمد کرجی و کتابی که بیش از هزار سال پیش درباره آب‌های زیرزمینی نوشته شده ژرف می‌شویم مشابه دیدگاه او را در مهندسین وقت در کشورمان و نیز در سطح جهان نمی‌توان یافت. به عنوان مثالی دیگر، اکتشاف‌گران و مهندسان نفت در آغاز قرن بیستم در کاوش نفت خاورمیانه و ایران برای نخستین‌بار در خاورمیانه چاه اکتشافی آنها در محلی به نفت می‌رسد که برپایه استخراج‌های تاریخی نفت، نفتون نام گرفته است.
در کتاب حاضر با مرور و معرفی سابقه و تاریخچه طولانی اکتشافات نفت و معادن، قنات و سازه‌های آبی و نیز تحولات بهره‌گیری از مواد و مصالح ساختمانی، تا حد توان کوشیده‌ایم در کنار مسائل علمی و فنی، به بستر تاریخی این تحولات نیز بپردازیم.
کار و دقت جناب دکتر علی فرازمند در ویرایش علمی و ادبی و سرکار خانم دکتر مژگان صالحی یزدی در ویرایش علمی و فنی کتاب ستودنی است و نهایت سپاس و قدردانی را از این بزرگواران دارم.
منصور قربانی
